[354] โอโรปิโต จ เม ภาโรติ อิทานิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย โส ภวภาโร มยา โอโรปิโต นิกฺขิตฺโตฯ ภวา อุคฺฆาฏิตา มยาติ สพฺเพ นว ภวา มยา วิทฺธํสิตาฯ สกฺยปุตฺตสฺส ภควโต สาสเน ยํ กรณียํ กตฺตพฺพํ มคฺคปฏิปาฏิยา กิเลสวิทฺธํสนกมฺมํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ มยา กตนฺติ อตฺโถฯ

[355] ปุน อตฺตโน วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยาวตา ยตฺตเก ทสสหสฺสจกฺกวาฬสงฺขาเต พุทฺธเขตฺเต สกฺยปุงฺควํ สกฺยกุลเชฏฺฐกํ ภควนฺตํ ฐเปตฺวา อวเสสสตฺเตสุ โกจิปิ ปญฺญาย เม มยา สโม นตฺถีติ ทีเปติฯ เตนาห – ‘‘อหํ อคฺโคมฺหิ ปญฺญาย, สทิโส เม น วิชฺชตี’’ติฯ

[356] ปุน อตฺตโน อานุภาวํ ปกาเสนฺโต สมาธิมฺหีตฺยาทิมาหฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[360] ฌานวิโมกฺขานขิปฺปปฏิลาภีติ ปฐมชฺฌานาทีนํ ฌานานํ โลกโต วิมุจฺจนโต ‘‘วิโมกฺข’’นฺติ สงฺขํ คตานํ อฏฺฐนฺนํ โลกุตฺตรวิโมกฺขานญฺจ ขิปฺปลาภี สีฆํ ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ

[362] เอวํ มหานุภาวสฺสาปิ อตฺตโน สพฺรหฺมจารีสุ คารวพหุมานตํ ปกาเสนฺโต อุทฺธตวิโสวาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุทฺธตวิโส อุปฺปาฏิตโฆรวิโส สปฺโป อิว ฉินฺนวิสาโณว ฉินฺทิตสิงฺโค อุสโภ อิว อหํ อิทานิ นิกฺขิตฺตมานทปฺโปว ฉฑฺฑิตโคตฺตมทาทิมานทปฺโปว คณํ สงฺฆสฺส สนฺติกํ ครุคารเวน อาทรพหุมาเนน อุเปมิ อุปคจฺฉามิฯ

[363] อิทานิ อตฺตโน ปญฺญาย มหตฺตตํ ปกาเสนฺโต ยทิรูปินีติอาทิมาหฯ เอวรูปา เม มหตี ปญฺญา อรูปินี สมานา ยทิ รูปินี ภเวยฺย, ตทา เม มม ปญฺญา วสุปตีนํ ปถวิสฺสรานํ ราชูนํ สเมยฺย สมา ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ อตฺตโน ปญฺญาย มหตฺตภาวํ ทสฺเสตฺวา ตโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน ปุพฺเพ กมฺมํ สริตฺวา อโนมทสฺสิสฺสาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อโนมทสฺสิสฺส ภควโต มยา กตาย ญาณโถมนาย ผลํ เอตํ มม ปญฺญามหตฺตนฺติ อตฺโถฯ

[364] ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกนฺติ เอตฺถ จกฺก-สทฺโท ปนายํ ‘‘จตุจกฺกยาน’’นฺติอาทีสุ วาหเน วตฺตติฯ ‘‘ปวตฺติเต จ ปน ภควตา ธมฺมจกฺเก’’ติอาทีสุ (มหาว. 17; สํ. นิ. 5.1081) เทสนายํฯ ‘‘จกฺกํ วตฺตย สพฺพปาณิน’’นฺติอาทีสุ (ชา. 1.7.149) ทานมยปุญฺญกิริยายํฯ ‘‘จกฺกํ วตฺเตติ อโหรตฺต’’นฺติอาทีสุ อิริยาปเถฯ ‘‘อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติอาทีสุ (ชา. 1.1.104; 1.5.103) ขุรจกฺเก ‘‘ราชา จกฺกวตฺตี จกฺกานุภาเวน วตฺตนโก’’ติอาทีสุ (อิติวุ. 22; ที. นิ. 1.258) รตนจกฺเกฯ อิธ ปนายํ เทสนายํฯ ตาทินา ตาทิคุณสมนฺนาคเตน สกฺยปุตฺเตน โคตมสมฺพุทฺเธน ปวตฺติตํ เทสิตํ ปิฏกตฺตยสงฺขาตํ ธมฺมจกฺกํ อหํ สมฺมา อวิปรีเตน อนุวตฺเตมิ อนุคนฺตฺวา วตฺเตมิ, เทเสมิ เทสนํ กโรมิฯ อิทํ อนุวตฺตนํ เทสิตสฺส อนุคนฺตฺวา ปจฺฉา เทสนํ ปุริมพุทฺธานํ กตาย ญาณโถมนาย ผลนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[365] ตโต สปฺปุริสูปนิสฺสยโยนิโสมนสิการาทิปุญฺญผลํ ทสฺเสนฺโต มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปาปิจฺโฉ ลามกาย อิจฺฉาย สมนฺนาคโต ปาปจารี ปุคฺคโล จ ฐานนิสชฺชาทีสุ วตฺตปฏิวตฺตกรเณ กุสีโต จ ฌานสมาธิมคฺคภาวนาทีสุ หีนวีริโย จ คนฺถธุรวิปสฺสนาธุรวิรหิตตฺตา อปฺปสฺสุโต จ อาจริยุปชฺฌายาทีสุ อาจารวิรหิตตฺตา อนาจาโร จ ปุคฺคโล กทาจิ กาเล กตฺถจิ ฐาเน เม มยา สห สเมโต สมาคโต มา อหุ มา ภวตูติ สมฺพนฺโธฯ

[366] พหุสฺสุโตติ ปริยตฺติปฏิเวธวเสน ทุวิโธ พหุสฺสุโต จ ปุคฺคโลฯ เมธาวีติ เมธาย ปญฺญาย สมนฺนาคโต จฯ สีเลสุ สุสมาหิโตติ จตุปาริสุทฺธิสีลมคฺคสมฺปยุตฺตสีลอฏฺฐงฺคุโปสถสีลาทีสุ สุฏฺฐุ อาหิโต ฐปิตจิตฺโต จฯ เจโตสมถานุยุตฺโตติ จิตฺตสฺส เอกีภาวมนุยุตฺโต จ ปุคฺคโลฯ อปิ มุทฺธนิ ติฏฺฐตุ เอวรูโป ปุคฺคโล มยฺหํ มุทฺธนิ สิรสิ อปิ ติฏฺฐตูติ อตฺโถฯ

[367] อตฺตโน ลทฺธผลานิสํสํ วตฺวา ตตฺถญฺเญ นิโยเชนฺโต ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเตติอาทิมาหฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[368-9] ยมหนฺติ ยํ อสฺสชิตฺเถรํ อหํ ปฐมํ อาทิมฺหิ ทิสฺวา โสตาปตฺติมคฺคปฏิลาเภน สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา วิมโล มลรหิโต อหุํ อโหสิ, โส อสฺสชิตฺเถโร เม มยฺหํ อาจริโย โลกุตฺตรธมฺมสิกฺขาปโก อหุํฯ อหํ ตสฺส สวนาย อนุสาสเนน อชฺช ธมฺมเสนาปติ อหุํฯ สพฺพตฺถ สพฺเพสุ คุเณสุ ปารมิํ ปตฺโต ปริโยสานํ ปตฺโต อนาสโว นิกฺกิเลโส วิหรามิฯ

[370] อตฺตโน อาจริเย สคารวํ ทสฺเสนฺโต โย เม อาจริโยติอาทิมาหฯ โย อสฺสชิ นาม เถโร สตฺถุ สาวโก เม มยฺหํ อาจริโย อาสิ อโหสิ, โส เถโร ยสฺสํ ทิสายํ ยสฺมิํ ทิสาภาเค วสติ, อหํ ตํ ทิสาภาคํ อุสฺสีสมฺหิ สีสุปริภาเค กโรมีติ สมฺพนฺโธฯ

[371] ตโต อตฺตโน ฐานนฺตรปฺปตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต มม กมฺมนฺติอาทิมาหฯ โคตโม ภควา สกฺยปุงฺคโว สกฺยกุลเกตุ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน มม ปุพฺเพ กตกมฺมํ สริตฺวาน ญตฺวา ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ นิสินฺโน อคฺคฏฺฐาเน อคฺคสาวกฏฺฐาเน มํ ฐเปสีติ สมฺพนฺโธฯ

[374] อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ อิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จ, ตาสํ เภโท ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. 1.76; วิภ. 718) วุตฺโตเยวฯ จตุมคฺคจตุผลวเสน วา รูปารูปฌานวเสน วา อฏฺฐ วิโมกฺขา สํสารวิมุจฺจนธมฺมา จ อิทฺธิวิธาทโย ฉ อภิญฺญาโย จ สจฺฉิกตา ปจฺจกฺขํ กตาฯ กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺติ พุทฺธสฺส อนุสิฏฺฐิ โอวาทสงฺขาตํ สาสนํ กตํ อรหตฺตมคฺคญาเณน นิปฺผาทิตนฺติ อตฺโถฯ

อิตฺถํ สุทนฺติ เอตฺถ อิตฺถนฺติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต, อิมินา ปกาเรนาติ อตฺโถฯ เตน สกลสาริปุตฺตาปทานํ นิทสฺเสติฯ สุทนฺติ ปทปูรเณ นิปาโตฯ อายสฺมาติ ครุคารวาธิวจนํฯ สาริปุตฺโตติ มาตุ นามวเสน กตนามเธยฺโย เถโรฯ

อิมา คาถาโยติ อิมา สกลา สาริปุตฺตตฺเถราปทานคาถาโย อภาสิ กเถสิฯ อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺเถ นิปาโต, สกลํ สาริปุตฺตาปทานํ นิฏฺฐิตนฺติ อตฺโถฯ

สาริปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

3-2. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรอปทานวณฺณนา

อโนมทสฺสี ภควาตฺยาทิกํ อายสฺมโต โมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยญฺจ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเลติอาทิ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ธมฺมเสนาปติโน วตฺถุมฺหิ วุตฺตเมวฯ เถโร หิ ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย สตฺตเม ทิวเส มคธรฏฺเฐ กลฺลวาลคามกํ อุปนิสฺสาย สมณธมฺมํ กโรนฺโต ถินมิทฺเธ โอกฺกมนฺเต สตฺถารา ‘‘โมคฺคลฺลาน, มา ตุจฺโฉ ตว วายาโม’’ติอาทินา สํเวชิโต ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ภควตา วุจฺจมานํ ธาตุกมฺมฏฺฐานํ สุณนฺโต เอว วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา อุปริมคฺคตฺตยํ อธิคนฺตฺวา อคฺคผลกฺขเณ สาวกญาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิฯ

[375] เอวํ ทุติยสาวกภาวํ ปตฺวา อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริยํ อปทานํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสี ภควาติอาทิมาหฯ ตตฺถ น โอมํ อลามกํ ทสฺสนํ ปสฺสนํ อสฺสาติ อโนมทสฺสีฯ ตสฺส หิ ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตสรีรตฺตา สกลํ ทิวสํ สกลํ มาสํ สกลํ สํวจฺฉรํ สํวจฺฉรสตสหสฺสมฺปิ ปสฺสนฺตานํ เทวมนุสฺสานํ อติตฺติกรํ ทสฺสนนฺติ, อโนมํ อลามกํ นิพฺพานํ ทสฺสนสีโลติ วา ‘‘อโนมทสฺสี’’ติ ลทฺธนาโม ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควาฯ โลกเชฏฺโฐติ สกลสตฺตโลกสฺส เชฏฺโฐ ปธาโนฯ อาสภสทิสตฺตา อาสโภ, นรานํ อาสโภ นราสโภฯ โส โลกเชฏฺโฐ นราสโภ อโนมทสฺสี ภควา เทวสงฺฆปุรกฺขโต เทวสมูเหหิ ปริวาริโตฯ หิมวนฺตมฺหิ วิหาสีติ สมฺพนฺโธฯ